कमल ढकाल
परिचय
२१औँ शताब्दीमा मानव सभ्यतामाथि खडा भएको सबैभन्दा गम्भीर संकट हो ग्लोबल वार्मिङ्ग । विज्ञान, प्रविधि र औद्योगिकीकरणले मानवलाई सहज जीवन दिएको छ तर यसकै छायाँमा पृथ्वीको तापक्रम अस्वाभाविक रूपमा बढ्दै गएको छ । हरितगृह ग्यासहरूको अत्यधिक उत्सर्जन, वन विनाश, शहरीकरण, ऊर्जा उपभोग र उपभोक्तावादी जीवनशैली यसका मूल कारण हुन् ।
नेपाल, जुन हिमालयको काखमा अवस्थित एक सुन्दर पर्वतीय मुलुक हो । ग्लोबल वार्मिङ्गको प्रभावबाट सबैभन्दा बढी प्रभावित मुलुकमध्ये एक हो । यहाँको भूगोल जटिल, प्राकृतिक स्रोतमा निर्भरता उच्च र पूर्वाधार कमजोर भएकाले जलवायु परिवर्तनले ल्याउने प्रत्येक असर प्रत्यक्ष रूपमा जनजीवनमा महसुस हुन्छ । नेपालले विश्व उत्सर्जनमा न्यून योगदान पुर्याए पनि यसको मार यहाँका हिमाल, नदी, कृषि, स्वास्थ्य र सम्पूर्ण जीवन प्रणालीमा परेको छ ।
१. ग्लोबल वार्मिङ्गको कारण
ग्लोबल वार्मिङ्गको प्रमुख कारण हो वातावरणमा हरितगृह ग्यासको अत्यधिक उत्सर्जन । औद्योगिकीकरण र ऊर्जा प्रयोगः विकसित मुलुकहरूले जीवाश्म इन्धनको प्रयोग गरेर उच्च मात्रामा कार्बन डाइअक्साइड उत्सर्जन गरिरहेका छन् । वन विनाश: हरित क्षेत्र घट्दा कार्बन सोस्ने प्राकृतिक प्रणाली कमजोर हुन्छ । शहरीकरण र उपभोग: मोटरगाडी, प्लास्टिक, कारखाना र अनावश्यक उपभोगले प्रदूषण बढाउँछ । नेपाल आफैंले धेरै प्रदूषण नगरे पनि यसका नतिजा भने गहिरो रूपमा भोगिरहेको छ । यसलाई जलवायु अन्याय पनि भनिन्छ ।
२. नेपालमा देखिएका प्रमुख असर
क) हिमाल र हिमनदी पग्लन
नेपालका हिमालहरू हाम्रो पहिचान मात्र होइन, जीवनका आधार पनि हुन् । कोशी, गण्डकी, कर्णाली जस्ता नदीहरू हिमनदीकै उपहार हुन् । तर अहिले ती हिमनदीहरू तीव्र गतिमा पग्लिरहेका छन् । हिमनदी तलाउहरू ठूलो हुँदै गएका छन् । “ग्लेशियल लेक आउटबर्स्ट फ्लड(GLOF)” को जोखिम बढेको छ । यसले तलका गाउँ, खेतीयोग्य जमिन, सडक र बिजुली गृहमा विनाश ल्याइरहेको छ ।
ख) कृषि क्षेत्रमा संकट
नेपालको ६५% भन्दा बढी जनता कृषि पेशामा निर्भर छन् । तर हावापानी अनियमित हुँदा कहिले लामो खडेरी, कहिले असामयिक वर्षा । धान, गहुँ, मकैजस्ता मुख्य बालीमा उत्पादन घट्दै । किसानको मेहनत बर्बाद हुँदै खाद्य असुरक्षा बढ्दै ।
ग) जैविक विविधतामा असर
नेपाल विश्वमै जैविक विविधताको धनी देश हो । तर तापक्रम वृद्धि र आवास परिवर्तनका कारण हिमचितुवा, रेड पाण्डा, हिमाली खरायो जस्ता दुर्लभ प्रजाति संकटमा । वनस्पति र जनावरको प्राकृतिक आवास बिग्रिँदै । जैविक सन्तुलनमा गहिरो असर ।
घ) स्वास्थ्य क्षेत्रमा असर
तापक्रम बढ्दा नयाँ रोग फैलन थालेका छन् । डेंगु, मलेरिया, हैजा जस्ता रोग पहाड र काठमाडौंजस्ता क्षेत्रमा फैलन थालेका छन् । मानसिक स्वास्थ्य समस्या र गर्मी सम्बन्धी रोग बढ्दै ।
ङ) प्राकृतिक प्रकोप वृद्धि
असामान्य बाढी, पहिरो, आँधी–हुरी र हिउँपात अहिले नेपालमा नियमितजस्तै हुन थालेका छन् । पूर्वाधारमा क्षति । गाउँ विस्थापित, बसाइँसराइ बढ्दै ।
३. भावनात्मक प्रभाव
ग्लोबल वार्मिङ्गले ल्याएको पीडा केवल वैज्ञानिक तथ्यमा सीमित छैन, यसले जनताको भावनामा चोट पुर्याएको छ । बगरले बगाएको किसानको खेत । विस्थापित भएका गाउँ । हिउँ हराउँदै गएको सगरमाथा । यी सबैले नेपाली जनताको मनमा गहिरो पीडा छोडेका छन् । हाम्रा बालबालिकाले भविष्यमा सगरमाथा हिउँबिनै देख्ने सम्भावना एउटा भयावह सत्य हो ।
४. चुनौतीहरू
नेपालले जलवायु परिवर्तनविरुद्ध लड्न धेरै चुनौती सामना गर्नुपर्छ । स्रोत र प्रविधिको कमी । योजनाविहीन शहरीकरण र वन विनाश । नवीकरणीय ऊर्जामा न्यून लगानी । अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा प्रभावशाली आवाज उठाउन कठिनाई ।
५. समाधानका मार्ग
ग्लोबल वार्मिङ्ग रोक्न नेपाल र विश्व दुवैले जिम्मेवारी लिनुपर्छ । नवीकरणीय ऊर्जा प्रयोगः जलविद्युत, सौर्य, पवन ऊर्जामा लगानी बढाउने । वन संरक्षणः वृक्षरोपणलाई अभियान बनाउने । जलवायु–मैत्री कृषिः किसानलाई प्रविधि, बीउ, सिंचाइ सुविधा उपलब्ध गराउने । जनस्तरमा सचेतनाः जीवनशैलीमा परिवर्तन, सार्वजनिक यातायात प्रयोग, प्लास्टिक कम प्रयोग । अन्तर्राष्ट्रिय दबाबः विकसित राष्ट्रलाई कार्बन उत्सर्जन घटाउन बाध्य पार्ने ।
निष्कर्ष
ग्लोबल वार्मिङ्ग केवल तापक्रम वृद्धिको कुरा होइन, यो मानव सभ्यता, प्राकृतिक सम्पदा र भविष्यको अस्तित्वसँग सम्बन्धित विषय हा े। नेपालले न्यून प्रदूषण गर्दा पनि यसको प्रत्यक्ष मार खेपिरहेको छ । हिमाल पग्लनु, बाली नष्ट हुनु, प्रजाति लोप हुनु र जनजीवन संकटमा पर्नु—यी सबै ग्लोबल वार्मिङ्गको परिणाम हुन् ।
त्यसैले, आजैदेखि हाम्रो सोच, जीवनशैली र नीति परिवर्तन गर्न जरुरी छ । सगरमाथा, लाङटाङ, अन्नपूर्ण र हाम्रो हरित जंगल केवल भूगोल मात्र होइन, हाम्रो आत्मा हुन् । तिनलाई जोगाउनु हाम्रो कर्तव्य हो ।
यदि हामी मौन बस्यौं भने भोलिका पुस्ताले केवल कापीमा चित्र बनाइएका हिमाल मात्र देख्नेछन् । तर यदि आजैदेखि सचेत भयौं भने, भविष्यका बालबालिकाले गर्वका साथ भन्न सक्नेछन् “हामीले हाम्रो हिमाल, हाम्रो प्रकृति र हाम्रो नेपाललाई जोगाएका छौं ।”
