जानकी (बाँके), १ भदौ : बाँके राष्ट्रिय निकुञ्ज स्थापना भएको तीन वर्षपछि सुरक्षा प्रदान गर्ने र वन्यजन्तु चोरी सिकारी रोक्ने उद्देश्यले विसं २०७० देखि नेपाली सेनाको गोरखदल गणले सुरक्षा प्रदान गरेको थियो । उक्त गणलाई नेपाली सेनाको पहिलो गणका रुपमा यहाँ स्थापना गरी सुरक्षा व्यवस्थाका लागि खटाइएको थियो । विसं २०७४ साउन ७ गतेदेखि श्रीमेहर गण तैनाथ रहेकामा विसं २०७७ देखि हालसम्म श्री अर्जुनवाण गणले निकुञ्जको सुरक्षा गरिरहेको छ । सेनाले निकुञ्जभित्र भौतिक पूर्वाधार निर्माण गर्ने, २४सै घन्टा पैदल तथा साइकल गस्ती, गाडीबाट पेट्रोलिङलगायत सुरक्षाका क्षेत्रमा काम गरिरहेको अर्जुनवाण गणका प्रमुख सेनानी अशोक खड्काले जानकारी दिनुभयो । उहाँका अनुसार गत आर्थिक वर्षको २०७९÷८० मा सेनाले एक लाख ७७ हजार सात सय पाँच किलोमिटरको दूरीमा १५ हजार चार सय ९३ पैदल गस्ती गरेको छ । उक्त गस्तीमा छ सय ४५ सवारीसाधन प्रयोग भएका गणपति खड्काले जानकारी दिनुभयो । उहाँका अनुसार गस्तीमा प्रयोग भएका सवारीसाधनले करिब २४ हजार एक सय ३५ किलोमिटरको दूरीमा गस्ती गरेका थिए । गणपति खड्काका अनुसार निकुञ्ज क्षेत्रमा दुई हजार चार सय ४८ साइकल, चार वटा डुङ्गा, ११ हात्तीको प्रयोग गरेर गस्ती गरिएको थियो । डुङ्गाले तीन सय ५१ किमी तथा हात्तीको प्रयोगबाट एक सय २२ किमीको दूरीमा गस्ती गरिएको उहाँले जानकारी दिनुभयो । गणपति खड्काका अनुसार गत आवमा वन्यजन्तु र मानवबीचको द्वन्द्वमा मानवीय क्षति भएको तथ्याङ्क शून्य रहेको छ । “गत आवमा वन्यजन्तुद्वारा मानवीय क्षति भएको तथ्याङ्क शून्य छ”, उहाँले भन्नुभयो, “यसलाई हाम्रो सफलताका रुपमा लिएका छौँ ।” महेन्द्र राजमार्गअन्तर्गत निकुञ्जलाई छोएर दैनिक एक हजार छ सयदेखि १७ सय गाडीको ओहोरदोहोर हुने जनाउँदै उहाँले यात्रुको भेषमा वन्यजन्तु चोरी सिकारका लागि केही पनि आउनसक्ने भएकाले छ ठाउँमा सिसिटिभी जडान गरिएको जानकारी दिनुभयो ।
गणपति खड्काका अनुसार राजमार्गमा गुड्ने सवारीसाधनलाई प्रवेश गराउने क्रममा वन्यजन्तु नतर्सियोस् भन्नका लागि ‘भेइकल ट्रयाकिङ एण्ड रिकगनेसन सिस्टम’ (भिटिआरएस) को व्यवस्था गरिएको छ । निकुञ्ज क्षेत्रभित्र रहेका वन्यजन्तु संरक्षणका लागि आवश्यक भौतिक संरचना निर्माण गर्नुका साथै सुरक्षित खाना र बासस्थानकोसमेत व्यवस्था गरिएको निकुञ्जका प्रमुख संरक्षण अधिकृत श्याम साहले बताउनुभयो । उहाँका अनुसार वन्यजन्तुका लागि पानी पोखरी, बाघको बासस्थान, वन्यजन्तुका लागि घाँसे मैदान, जैविक मार्गलगायत अन्य भौतिक संरचना निर्माण गरिएका छन् । निकुञ्ज स्थापना भएसँगै बाँके राष्ट्रिय निकुञ्ज बाघका लागि उपयुक्त थलो मानिएको संरक्षण अधिकृत साहले बताउनुभयो । बाघका लागि खाना तथा पानीको उचित व्यवस्थापन भएपछि बाघको सङ्ख्या पनि बढेको उहाँको भनाइ थियो । कार्यालयको तथ्याङ्कअनुसार सन् २०१० मा चार बाघ रहेकामा सन् २०१८ मा २१ र सन् २०२२ को गणनाअनुसार २५ बाघ रहेका छन् । निकुञ्जका सूचना अधिकारी अर्जुन भुसालले आहारविहार, सुरक्षित बस्ने ठाउँ, पानीका लागि पोखरीको व्यवस्था गरेसँगै बाघको सङ्ख्यामा वृद्धि भएको बताउनुभयो । उहाँका अनुसार निकुञ्जमा आउने पर्यटकलाई लक्षित गरी वन्यजन्तु तथा प्राकृतिक दृश्यावलोकन सहज र सुरक्षितरुपमा गराउने उद्देश्यले हालसम्म १८ मचान निर्माण गरिएका छन् । निकुञ्जमा वर्षाको पानी सङ्कलन हुनेगरी प्राकृतिक पानी पोखरी र सोलारबाट सिञ्चित हुने गरी दुई किसिमका पानी पोखरी निर्माण गरिएको सूचना अधिकारी भुसालले जानकारी दिनुभयो । उहाँका अनुसार निकुञ्जभित्र ६० प्राकृतिक पोखरी र नौ वटा बोरिङसहितका पोखरी छन् । निकुञ्जको पूर्वी सिमाना शिवखोला, पश्चिममा बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्ज, खाता जैविक मार्ग, राष्ट्रिय र सामुदायिक वन हुँदै भारतको कतर्नियाघाट वाइल्ड लाइफ सेञ्चुरीसँग जोडिएको सूचना अधिकारी भुसालले जानकारी दिनुभयो । उहाँका अनुसार उत्तरतर्फ चुरे पर्वत र दक्षिणमा पूर्व–पश्चिम राजमार्गका साथै कम्दी जैविक मार्ग हुँदै भारतको सलेहवा वाइल्ड लाइफ सेञ्चुरी क्षेत्रसँग सिमाना जोडिएको छ । बाँके राष्ट्रिय निकुञ्जमा बढीभन्दा बढी पर्यटक भित्र्याउने उद्देश्यले ‘हात्ती सफारी’ सुरु गरिएको छ । नेपाल भ्रमण वर्ष शुभारम्भका अवसरमा तत्कालीन लुम्बिनी प्रदेशका मुख्यमन्त्री शङ्कर पोखरेलले आन्तरिक पर्यटक बढाउँदै विदेशी पर्यटकलाई आकर्षित गर्न हात्ती सफारीले सहयोग पुग्ने बताउनुभएको थियो । मध्यवर्ती क्षेत्रअन्तर्गतका विभिन्न क्षेत्रमा स्वदेशी तथा विदेशी पर्यटकलाई लक्ष्य गरी बालापुर, खड्गवार र गाभरमा होमस्टे (घरबास पर्यटन) समेत सञ्चालनमा ल्याइएको सूचना अधिकारी भुसालको भनाइ थियो । ओभरी, खड्गवार, बुच्चापुर, गाभर र अगैयाबाट पर्यटकलाई निकुञ्जभित्र प्रवेश गर्ने सुविधा उपलब्ध गराइएको उहाँले जानकारी दिनुभयो । यहाँ बाघ, हात्ती, चित्तल, जरायो, लगुना, बँदेल, नीलगाई, चितुवा, भालुलगायतका जनावर छन् । जैविक विविधताको दृष्टिले आठ वटा पारिस्थितिकीय प्रणाली, एक सय २४ वनस्पति, ३४ प्रजातिका स्तनधारी, तीन सयभन्दा बढी पन्छी, ५८ प्रजातिका माछा, २४ प्रजातिका घस्रिने (सरीसृप) तथा छ प्रजातिका उभयचर प्राणी पाइने निकुञ्जका प्रमुख संरक्षण अधिकृत साहले जानकारी दिनुभयो । उहाँका अनुसार सालक, हुँडार, चौका, जङ्गली हात्ती, पाटेबाघ, कालो गरुड, राजधनेश, अजिङ्गर, सुनगोहोरोलगायत संरक्षित वन्यजन्तु रहेका छन् । यस क्षेत्रमा ११ प्रजातिका दुर्लभ तथा सङ्कटापन्न स्तनधारीका साथै ५० प्रजातिका अन्तर्राष्ट्रियस्तरमै दुर्लभ मानिएका पन्छी अभिलेख गरिएका साहले बताउनुभयो । राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण ऐन, २०२९ अनुसार संरक्षित सूचीमा रहेका सात स्तनधारी यहाँ पाइन्छन् । यो निकुञ्ज बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जसँग पनि जोडिएकाले ठूला वन्यजन्तुका लागि महत्वपूर्ण बासस्थानका रुपमा मानिएको छ । निकुञ्जभित्र पूर्व–पश्चिम क्षेत्र ७२ किमी र कोहलपुर–बबई रत्नराजमार्ग ३० किमीको रहेको छ ।
राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु आरक्षण निर्देशनालयअन्तर्गत बाँके राष्ट्रिय निकुञ्जमा आव २०७९÷८० मा ३८ वन्यजन्तुको मृत्यु भएको तथ्याङ्कमा उल्लेख गरिएको छ । मृत्यु हुनेमा सबैभन्दा धेरै १७ चित्तल र पाँच बंदेल रहेका छन् । त्यस्तै, सोही आवमा २८ वन्यजन्तुको उद्दार गरिएको छ । नेपाली सेना, निकुञ्ज प्रशासन र स्थानीयको सहकार्य तथा समन्वयमा निकुञ्जको सुरक्षा, चोरी शिकारी नियन्त्रणलगायत काम गर्न सफल भएको निकुञ्जका प्रमुख संरक्षण अधिकृत साहले बताउनुभयो । पछिल्लो समय मध्यवर्ती क्षेत्रमा बसोवास गर्ने समुदायमा निकुञ्ज संरक्षणप्रति सकारात्मक दृष्टिकोण बन्दै गएकाले उहाँहरुले ‘निकुञ्ज संरक्षण अभियान’मा साथ दिनुभएको उहाँको भनाइ थियो । साहका अनुसार हाल प्रमुख कार्यालय(हेडअफिस) र क्षेत्रीय (सेक्टर) कार्यालयसहित १८ स्थानबाट संरक्षण तथा व्यवस्थापनको काम भइरहेको छ । “हात्तीका लागि दुई वटा सेडघर निर्माण गरिएका छन् । वन्यजन्तु चोरी, सिकारी रोक्न तथा जनावरका गतिविधि बुझ्नका लागि जङ्गलभित्र ठाउँठाउँमा आधुनिक ‘क्यामरा ट्यापिङ’ प्रविधि जडान गरिएका छन्”, उहाँले भन्नुभयो । उहाँका अनुसार निकुञ्जअन्तर्गत नौ वटा मध्यवर्ती क्षेत्र उपभोक्ता समिति रहेका छन् । बाँके राष्ट्रिय निकुञ्ज लुम्बिनी प्रदेशअन्तर्गत बाँके जिल्लामा अवस्थित देशकै कान्छो राष्ट्रिय निकुञ्ज हो । सन् २०१० जुलाई १२ मा नेपालको दशौँ राष्ट्रिय निकुञ्जका रूपमा स्थापित गरिएको यस पाँच सय ५० वर्ग किमी क्षेत्रफलमा फैलिएको छ । निकुञ्जको तीन सय ४३ वर्ग किमी मध्यवर्ती क्षेत्रमा पर्दछ । स्थापना भएको एक दशक पार गरिसक्दा यस निकुञ्जले विकासका क्षेत्रमा फड्को मार्दैछ । बाघको बासस्थान र जैविक मार्ग संरक्षणको उद्देश्यले स्थापना भएको यस निकुञ्ज बर्दिया, दाङ र सल्यान गरी तीन जिल्लासँग सिमाना जोडिएको छ । निकुञ्जलाई सरकारले एक सय पर्यटकीय गन्तव्यको सूचीअन्तर्गत ५७औँ स्थानमा राखेको सूचना अधिकारी भुसालले बताउनुभयो । वन्यजन्तुको संरक्षण गरी चोरी सिकारी रोक्ने, आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटकका लागि अवलोकन सहज बनाउने, वन्यजन्तुका लागि आवश्यक भौतिक पूर्वाधार निर्माण, उचित बासस्थान लगायतको व्यवस्थापनामा निकुञ्जले उल्लेख्य प्रगति गरिरहेको उहाँले बताउनुभयो ।
